Мушар

Му - миян планета

Мушар (символ: )

Мый ыжда мушарыс

XVІІ вексянь пондісӧ точнӧя муртавны, кузь я градусыс, мӧднёж шуны, кузь я мушар гӧгрӧсісь 1/360 торыс. Этӧ керӧны и ӧння кадӧдз. Мурталӧм бӧрын пондісӧ тӧдны, муыс пӧ шар кодь, кӧда полюссэз весьтӧт невна ляпкӧса. Этасянь му радиуссэс и не ӧтыждаӧсь. Полюслань радиусыс, мӧднёж шуны, му шӧрсянь ойвыв полюсӧдз, 6356 километра ылына. А экваторлань радиусыс – му шӧрсянь экваторӧдз – 6378 километра ылына. Шӧрӧт лыднас му шарлӧн радиусыс – 6370 км. Мулӧн гӧгрӧсыс 40 070 км. Эта гӧгрӧслӧн ӧтік градусыс – 111 километра.

Муыс бергалӧ ось гӧгӧр

Полюссэз весьтӧт муыс лоис ляпкӧса. Ляпкӧса шар кодьӧн вермасӧ лоны токӧ газкодь да небыд вывтыррез, кӧр нія бергалӧны да кӧр нылӧн ыждӧ шӧрсянь пышшан вын (вын, кӧда пышшӧ му шӧрись). Сэтшӧм вывтыррез вылӧ муыс и вачкисис, кӧр сія вӧлі калитӧм быдсӧн.

Мийӧ адззам, бытьтӧ шондіыс петӧ асыввывсянь, луншӧрнас вылына кайӧ горизонт вевдӧрӧ да лэдзчӧ рытвылын. А былись лоӧ мӧднёж: не шондіыс ветлӧ асыввывсянь рытвылӧ, а муыс бергалӧ аслас ось гӧгӧр рытвывсянь асыввылӧ.

Асыввывсянь рывылӧ шонділісь ветлӧмсӧ позьӧ вежӧртны сэк, кӧр мийӧ асьным кытчӧ либо мунамӧ. Босьтам пример: кӧр мийӧ мунамӧ поездӧн, дак адззам бытьтӧ вӧрыс, ыббес, телегрф стоббес да станцияэс котӧртӧны не сылань, кӧдалань мийӧ мунамӧ, а мӧдӧрӧ, бӧрлань.

Кӧр ми ойӧн видзӧтам кӧдзуввес вылӧ, дак адззам: шонді моз и кӧдзуввес мунӧны асывланьсянь рытланьӧ. Быд кӧдзув коласісь дзир ӧтік кӧдзув кольтчӧ вешшытӧг – этӧ Юрйыв кӧдзув. Сійӧн, мыля кӧдзуввес оз ветлӧ ӧтмӧдӧрӧ, а мунӧны ӧтіклань, мийӧ адззам, бытьтӧ кӧдзула нёбоыс быдсӧн бергалӧ му гӧгӧр, кытшӧвтӧ сійӧ 24 часӧн.

Но босьтам кӧ тӧд вылӧ то мый: му сьӧрті шондіыс уна ыджытжык (1305 сюрс кынымись), дак миян чайтӧмыс нач лоас невежӧртана, мыля сэтшӧм ыджыт шар – шонді – пондас ветлыны учитик шар гӧгӧр – му гӧгӧр.

Эшӧ невернӧйжык чайтӧмным, босьтам кӧ ми сійӧ, мый перыта коліс бы сэк лэбзьыны планетаэзлӧ да кӧдзуввезлӧ. Шуам, шондісянь ӧддьӧн ылын планеталӧ – Нептунлӧ – коліс бы ӧтік суткиӧ мунны 28 миллярд километра. А Капелла кӧдзувлӧ коліс бы ӧтік секундаӧ лэбзьыны 32 миллиард километра.

Лун да ой

Мийӧ шуим ни, муыс бергалӧ ось гӧгӧр. Этасянь ой да лун овлӧ: югдӧтӧм му ладорас овлӧ лун, а пемыт ладорас – ой.

Мулӧн бергалікас быд чутыс керӧ гӧгрӧссэз. Ӧтіккез керӧны ыджытжыккезӧ, мӧдіккез – учӧтжыккезӧ. Токо кык чут, кӧдна куйлӧны мушарас ӧтмӧдӧрсянь, озӧ керӧ гӧгрӧссэсӧ. Эна невештасян чуттэс шусьӧны полюссэзӧн.

Мулӧн полюсыс, кӧда куйлӧ Юрйыв кӧдзувланьын, шусьӧ ойвыв полюсӧн, а мӧдӧрись полюсыс – лунвыв полюсӧн. Ойвыв полюс весьтас Юрйыв кӧдзулыс видзсьӧ веськыта юр вевдӧрын.

Чайтан гӧгрӧс визьыс, кӧда куйлӧ полюссэзсянь ӧтылына, шусьӧ экваторӧн. Му шарсӧ сія янсӧтӧ ӧтыжда кык джыншарӧ: ойвыв джыншар да лунвыв джыншар.

Мулӧн вося бергӧтчӧм

Во сьӧрна луннэс да ойес овлӧны не ӧткузяӧсь. Март 21 лунӧ ойыс да луныс ӧткузяӧсь, мӧднёдж шуны, и луныс 12 час и ойыс 12 час. Сэсся юнь 22 лунӧдз кузьжыкӧсь и кузьжыкӧсь лоӧны луннэс. Мӧскваын юнь 22 лун сулалӧ 17 час да 35 минута дырна. Эта бӧрын луныс пондӧ чинны. Сентяб 23 лунӧ сія сулалӧ 12 час дырна. А декаб 22 лун кежӧ лоӧ токо 6 час 25 минута. Декаб кыкдас кыкӧт бӧрын луныс пондӧ содны. Март 21 лун кежӧ сія лоӧ 12 час кузя. Мыйянь эта шогмӧ? Сысянь, мыля муыс бергалӧ шонді гӧгӧр и быд кадӧ неӧтмоз сія видзӧтӧ шонділань. Кыдз бы му шарлӧн осьыс видзсис веськыта (отвеснӧя) сія туй сьӧрті, кӧда кузя муыс ветлӧ шондӧ гӧгӧр, дак эзӧ бы вежсьӧ во каддэз, и луннэс да ойес прокод-бы вӧлісӧ ӧткузяӧсь – 12 часӧн.

Но мушарлӧн осьыс пыр видзсьӧ пӧліньӧн (пӧліньтчӧ 66½ ° пельӧс увтӧ), а ойвыв полюсыс видзӧтӧ Юрйыв кӧдзувлань, кӧда горизонт вевдӧрас прокод овлӧ ӧтвесьтын. Вот мыля шонді веськыт югӧррез увтӧ сюрӧ нето му шарлӧн сія бокыс, кӧда куйлӧ экваторсянь ойвыласжык, нето экваторыс, нето экваторсянь лунвывланьжык куйлан бокыс. Первӧй случай коста ойвыв джыншарас овлӧ гожум, а лунвыв джыншарас – тӧв. Мӧд случай коста – тулыс да ар. А куимӧт случай коста – лунвыв джыншарас овлӧ гожум, ойланисяс – тӧв (5 рис.).

Медодзза положеннёас муыс овлӧ март 21 лунӧ. Югытъянсӧтан визьыс (югыт коласын да пемыт коласын визьыс) мунӧ полюссэз пыр. Эта положеннёын му вылас омӧн луныс овлӧ ойкӧт ӧткузя. Эта тулысся ойкузялуна кад (равноденствие). Ойвыв джыншарын сэк – тулыс. Экватор вылас эта кадӧ шондіыс овлӧ веськыта юр вевдӧрын.

Мӧд положеннёас муыс овлӧ юнь 22 лунӧ. Эта лунӧ овлӧ гожумся шондісулалан. Сэтшӧм положеннё дырни ойвыв джыншарын овлӧ гожум, а лунланисьын – тӧв. Ойвыв джыншарас быдлаын ой сьӧрті луныс кузьжык. И токо экватор дынын лункӧт ойыс ӧткузя.

Сентяб 23 лунӧ муыс овлӧ сэтшӧм жӧ положеннёын, кыдз и март 12 лунӧ. Эта – арся ӧткузя луна кад. Сэк ойланись джыншарын – ар.

Нёльӧт положеннёын муыс овлӧ декаб 22 лунӧ. Эта – тӧвся шондісулалан. Эта лунӧ ойвыв полюсыс да сы гӧгӧрӧт муыс овлӧ вуджӧр увтын. Шонді югӧррес веськыта усьӧны экваторсянь лунланьӧжык. Эта кадӧ лунвыв джыншарын – гожум, ойланисьын – тӧв.

Шонытыс, кӧдӧ сетӧ шонді, му вевдӧрас сюрӧ не ӧтмоз. Шондіыс кыным дыржык шонтӧ, сыным унажык сія сетӧ шоныт. Но шонытыс лоӧ не токо этасянь, но и сысянь, кыдз усьӧны югӧррез – веськыта али пӧліньӧн. Веськыт югӧррез сетӧны шонытсӧ унажык, пӧліняэс – етшажык.

Ӧтік воӧ экватор дорын шондіыс кыкись овлӧ вськыта юр вевдӧрын – март 21 лунӧ да сетняб 23 лунӧ. Визьыс, кӧда мунӧ экваторкӧт ордчӧн, кӧда сы дынсянь куйлӧ ойланьынжык 23½°, шусьӧ ойвыв тропикӧн. А сэтшӧм жӧ визь, кӧда куйлӧ экваторсянь лунланьынжык сы ылына жӧ, шусьӧ лунвыв тропикӧн. (Тропик – мусӧ гӧгӧртан кытш. Сідз эта визьыс нимтӧм сійӧн, мыля сы сайын ойланьынжык шондіыс оз ни овлы веськыта юр вевдрын, а мунӧ сія бытьтӧ бӧрлань). Ойвыв тропик вылас веськыта юр вевдӧрын шондіыс овлӧ юнь 22 лунӧ, а лунвыв тропик вылас – декаб 22 лунӧ. Визьыс, кӧда мунӧ экваторкӧт ордчӧн, кӧда сы дынсянь куйлӧ ойланьынжык 66½°, шусьӧ ойвыв полюс кытшӧн. А сэтшӧм жӧ визь, кӧда куйлӧ экваторсянь лунланьынжык сы ылына жӧ – лунвыв полюс кытшӧн. Полюс кытшшез вылын вонас ӧтпырись луныс сулалӧ 24 час. Сы дырна жӧ вонас ӧтпырись сулалӧ и ой.

Ойвыв полюс кытш вылын луныс сулалӧ 24 час – юнь 22 лунӧ, а ойыс сулалӧ 24 час – декаб 22 лунӧ. Лунвыв полюс кытш вылын луныс сулалӧ 24 час – декабр 22 лунӧ, а 24 часа ойыс – юнь 22 лунӧ. Полюссэз вылын 6 тӧлісь гӧгӧр сулалӧ лун и 6 тӧлісь гӧгӧр – ой.

Воэз лыддьӧм (важмоз да вильмоз)

Кӧр пондісӧ лыддьыны, кузь я воыс, дак пантасисӧ уна сьӧкыттэз. Воас медбӧрья ойлуныс не быдса (воас – 365 ойлун 5 час 48 мин. да 46 секунда). Оз лӧсяв кыдзкӧ пондӧтны восӧ не быдса суткисянь. Миян воэз лыддьӧмӧдз 46 воӧ висьталісӧ, куим во пӧ мед вӧлісӧ 365 ойлунӧн, а нёльӧт («кассян» воын – 366 ойлун. Кассян воэзӧн лыддисьӧны сэтшӧм воэз, кӧднӧ позьӧ юкавны нёль вылӧ, шуам, 1904, 1908, 1916. Простӧй воэзся энӧ воэсӧ пондісӧ лыддьыны кузьжыккезӧн. Нія лоисӧ кузьжыкӧсь 11 минутаӧн да 16 секундаӧн, мӧднёж шуны, воын 365¼ сутки. Этасянь 128 бӧрын петіс сорасьӧм 1 ойлунӧн. Эта календарыс шусьӧ важмоз лыддьӧмӧн.

Медбы ӧксьӧм сорасьӧмсӧ бырӧтны, 1582 воӧ лыддьӧссӧ вештісӧ одзлань 10 лун вылӧ. А медбы эз вӧлӧ сорасьӧммез одзлань, дак воэсӧ, кӧдналӧн лыддьӧссэз помассьӧны кык нульӧн, пондісӧ кассяннэзӧн лыддьыны токӧ сэк, кӧр нылісь медодзза кык лыдпассӧ позьӧ юкавны нёль вылӧ, шуам, 1600, 2000 – кассян воэз, а 1700, 1800, 1900 – простӧй воэз. Эта календарыс шусьӧ вильмоз лыддьӧмӧн. 1918 февраль 15 лунӧ этӧ пыртісӧ и Рочмуын. Вильмоз лыддьӧм коласын да важмоз лыддьӧм коласын неӧткодьыс – 13 ойлун.