Италья

Босьтöм Википедияись

Итальян Республика
Repubblica Italiana

Дӧрапас Вужпас

Гимн: Fratelli d’Italia

Аркман кад 1946 юнь 2 лун
Каналан кыв Итальян кыв
Юркар Рома
Медыджыт каррез Рома, Милано, Наполи, Торино
Веськӧтлан нёж республика
Юралісь Джорджо Наполитано
премьер-министр Марио Монти
Мувывтор
му югытас
ва увтын %
301 230 км²
63’ местаын
2,4
Оліссезлӧн лыд
Му югытас
Тшӧкыта
60 507 590 (2017)
23’ местаын
200,8 морт/км²
Валюта евро (EUR, код 978)
БПЛ
му югытас
БПЛ/морт
му югытас
2 330 000 (2008)
10’ местаын
39 565
 ?’ местаын
Интернет домен .it, .eu
Телефон код +39
Кад кытш
гожумнас
UTC+1
UTC+2

Италья (ит. Italia [iˈtaːlja], роч. Италия) — итальян отирлӧн канму Европа лунвылын, Мушӧр саридз ареал медшӧрын. Куйлӧ Апеннин кӧдж вылын, По волькытінын, Альпаэз лунвыв покаттэз вылын, а сідзжӧ Сардиння, Січилья да эшӧ кынымкӧ поснитжык ді вылын.

Ойвылас Итальян республика межаасьӧ Франскӧт (488 км кузя визирыс), Швейцармукӧт (740 км), Австриякӧт (430 км) да Словениякӧт (232 км). Италья пытшкын куйлӧны кык учӧтик канму: Ватикан (визиррес 3,2 км кузяӧсь) да Сан Марино (39 км).

Канкар Итальяын — Рома.

Ӧння мувывтор вылас ӧтувья канму лоис итальяннэзлӧн 1861 годӧ, кӧр быдӧс регионнэз ӧтлаасисӧ да аркмис Королевство Италья. Республика татчӧ лӧсьӧтӧмась 1946 восянь. Талун Итальяыс олӧ Ӧтласа Европаын, пырӧ Шенген зонаӧ да Еврозонаӧ.

Ним йылісь[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Итальянас медодз шуисӧ дзир Апенниннэзлісь лун-рытвыв торсӧ. Кысянь лоис этія нимыс, абу тӧдса. Мукӧдыс лыддьӧны, сія пӧ артмис важ эллин кылын, кытӧн сійӧ позьӧ вежӧртны кыдз «Кукань му». Мӧдіккез шуӧны, татӧн пӧ овлӧма кӧркӧ италик увтыр, дак сы сьӧрті и нимтӧмась канмусӧ. Талун Итальяын оліссез шуӧны асьнысӧ итальяно (у.л. итальяні). Комиӧн ми гижамӧ мортсӧ итальян (о-тӧг, мыля сія — вежласяна тор), а мусӧ — Италья, мыля итальяннэз самӧй сідз и шуӧны канмуныслісь нимсӧ, кӧть роччез гижӧны латыньын шуӧм сьӧрті — Италия.

География[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Италья унажыксӧ куйлӧ Апеннин кӧджын, кӧдалӧн формаыс сапӧг кодь. Этія «сапӧгыс» 1200 км кузя.

Италья — керӧса ладор. Сы ойвылын куйлӧны Альпаэзлӧн ӧддьӧн вылын мусюррез, кӧдна вевттьӧмӧсь пырся лыммезӧн да визывтан йыӧн. Лыммезся улынжык куйлӧны керӧсвывся виж видззез. Быдӧс покаттэс гарйӧмӧсь пыдын оллезӧн. Ны кузя визывтӧны юэз, кӧдна аркмӧтӧны коськкез да борганнэз. Медкузь ю — По.

Ломбардия лажмытін — эта важся саридз курья, кӧда тыртӧма юэзісь бура шогмӧтан нюйтӧн. По юлӧн дельтаыс и ӧння кадӧ сё быдмӧ да дзескӧтӧ асыввывлань Адрия саридзсӧ. Кыкдас век бӧрлань самӧй эта саридз дорын сулаліс Адрия кар, а ӧні сія вадӧрсяняс сулалӧ 22 километра ылынаын.

По юся, этія саридзӧ усьӧны Эч ю да уна поснитик юоккез; этасянь сэтӧн аркмӧны сё вились виль непыдыніннэз, діэз да чукыляиннэз, кӧдна йӧрйӧны саридзсянь непыдын ваа курьяэз — лагунаэз. Сійӧн, мыля Ломбардия лажмытін гӧгӧртӧма куим ладорсянь керӧссэзӧн, сылӧн климатыс континентвывся; сыӧ оз вермӧ кокнита сюрны тӧввез, кӧдна пӧльтӧны Атлантика океансянь. Тӧлӧн сэтчин овлӧны не учӧт кӧдзыттэз (−10°-ӧдз), и муыс нешоча вевттисьӧ лымӧн, но сы туйӧ гожум овлӧ ӧддьӧн жар.

Доль быдӧс кӧджыс кузя кыссьӧны Апенниннэз. Ой-рытвылын, Генова курья дынын, Апенниннэз матына локтӧны саридз дорӧ да орӧны ны дынын ӧддьӧн ыджыт тшупӧттэзӧн, кольӧны токо векнитик вадӧр видз — Итальян ривьера, кытӧн пыр виж пуэзісь саддэзӧн уна сулалӧны дачаэзӧн посёлоккез да саридз курорттэз. Покаттэз кузя вылынжыка быдмӧны сора вӧррез да ольсассьӧны виж видззез.

Матын Арно ю йыв дынын Апенниннэзлӧн видыс швач вежсьӧ, сідз кыдз сэтӧн пондӧтчӧ шӧрӧт Италья аслас кӧс климатӧн.

Апенниннэз да Тиррен саридз коласын куйлӧны мыса керӧсодззез, кӧдна пыр котӧртӧны Арно, Тибр да мӧдік юэз. Асланыс уссёэзын нія не ӧтік век сьӧрна аркмӧтісӧ нюра волькытіннэз — мареммаэз, кӧднаын поздісьӧ малярия; ӧні нія мымдакӧ косьтӧмӧсь. Мареммаэз да Апенниннэз коласын эмӧсь кусӧм вулканнэз; паськыт муэз ны гӧгӧр вевттьӧмӧсь вулкан пӧимӧн, кӧда пӧртчис бура шогмӧтан мусинӧ. Лунвыв Итальяын самӧй Наполи курья дорын эм ловья вулкан Везувий. Січильяын — Этна, Стромболи.

Везувий кратерись пыр петӧны дзирыт паррез, кӧдна шогмӧтӧны йыв дынас кымӧрок; кадісь кадӧ овлӧны быльнӧй шупкисьӧммез. Ыджыт шупкисьӧм вӧлі 1906 годӧ, эта дырни вулканыс чапкис тшына кымӧрсӧ вылынанас 13 километра; кымӧрыс гымаліс да вирдаліс. Везувий шупкис ӧддьӧн уна дзирдаммӧм бомбаэз, и сы конусын аркмисӧ виль кратеррез, кӧднаись пондісӧ петны лава визыввез, кӧдна дзирдаммӧмӧсь чочкомӧдз. Ӧтік биа визыв пондіс лэдзчыны покат кузя да сотіс кынымкӧ оланін; этія визыпыс вӧлі пасьтанас 4 километр. Везувий ойвыв покатын куим кар вӧлісӧ тыртӧмӧсь пӧимӧн да лапиллиӧн — поснит, ӧрек ыжда кынмӧм лава кусӧккезӧн.

Січилья да Сардиння діэз — коляссэз сія кӧсінлӧн, кӧда одзжык ӧтлаӧтліс Европасӧ Африкакӧт.

Муувт выннэз, мыйсянь эна му юкӧтас янсалісӧ, олӧны и ӧння кадӧ.

Эта йылісь баитӧны вулканнэзлӧн шупкисьӧммез, а сідзжӧ вына мувӧрӧммэз, кӧдна овлӧны омӧн лунвыв Итальяын, а ӧддьӧнжыксӧ Калабрияын да Січильяын.

Лунвыв Итальяын климат, кытчӧ оз пырӧ токо Апенниннэзлӧн вылын мусюррез, субтропикын кодь: жар кӧс гожум да зэра ыркыт тӧв.

Енӧж сэтчин невна не пыр мича, нельки тӧвнас оз овлӧ туманнэз; кадісь кадӧ рытвывсянь мыччисьлӧны кымӧррез, кӧднаись мунӧ сливеня зэр, но эта недыр кежӧ — чожа енӧжыс мичамӧ, и бӧра бура югдӧтӧ шонді. Кӧдзыттэз кӧть и овлӧны, но неыджытӧсь, лымыс вевттьӧ токӧ керӧссэз, да и нійӧ недыр кежӧ. Этасянь сэтчин быдмӧны пыр виж пуэз да тэлляэз, кӧдна шусьӧны маккияэзӧн.

Янсалӧм[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Регионнэз Итальяын

Республика янсӧтчӧ 20 регион вылӧ:

Регион Шӧрин Мувывтор (км²) Отир лыд
Абруццо Л’Акуила 10 794 1 324 000
Пулля Бари 19 362 4 076 000
Базиликата Потенца 9992 591 000
Валле-д’Аоста* Аоста 3263 126 000
Венето Венецья 18 391 4 832 000
Калабрия Катандъзаро 15 080 2 007 000
Кампания Наполи 13 595 5 811 000
Лацио Рома 17 207 5 561 000
Лигурия Генова 5421 1 610 000
Ломбардия Милано 23 861 9 642 000
Марке Анкона 9694 1 553 000
Молизе Кампобассо 4438 320 000
Пьемонтэ Торино 25 399 4 401 000
Сардиння* Калляри 24 090 1 666 000
Січилья* Палермо 25 708 5 030 000
Тоскана Фиренце 22 997 3 677 000
Трентино-Альто-Адидже* Тренто 13 607 1 007 000
Умбрия Перуджа 8456 884 000
Фриули-Венецья-Джулия* Триестэ 7855 1 222 000
Эмилия-Романня Болоння 22 124 4 276 000

Энія регионнэзісь вита (Сицилия, Сардиния, Трентино-Альто-Адидже, Валле-д’Аоста и Фриули-Венецья-Джулия) видзӧны тодильнӧй статус, м.ш. нылӧн ыджытжык автономия.

Регионнэз янсӧтчӧны провинцияэз вылӧ (быдсӧн Итальяын 110 провинция), кӧдна асьныс янсӧтчӧны коммунаэз вылӧ (коммунаэс 8101-а). Регионнэзлӧн эм асланыс парламенттэз (региональ советтэз) да веськӧтланнэз (джунтаэз).

История[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Политика[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Отир[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Культура[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Ӧшмӧссэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]