Мадьярму

Босьтöм Википедияись

Мадьяр Республика
Magyar Köztársaság

Дӧрапас Вужпас

Гимн: Himnusz

Аркман кад 1918 октяб 31 лун
Каналан кыв мадьяр кыв
Юркар Будапешт
Медыджыт каррез Будапешт, Дебрецен,

Мишколц, Сэгед, Петш, Дёр

Юралісь Каталин Новак
премьер-министр Орбан Виктор
Мувывтор
му югытас
ва увтын %
93 030 км²
109’ местаын
0,74%
Оліссезлӧн лыд
Му югытас
Тшӧкыта
10 019 000 (2009)
83’ местаын
107,7 морт/км²
Валюта Форинт (HUF, 348)
БПЛ
му югытас
БПЛ/морт
му югытас
$196,42 млрд (2008)
51’ местаын
$19 553
44’ местаын
Интернет домен .hu
Телефон код +36
Кад кытш
гожумнас
UTC+1 ЕШК
(март – октяб) UTC+2 ЕШК

Мадьярму (мад. Magyarország, роч. Венгрия) — мадьяр отирлӧн республика Европа шӧрын. Мезмыт канмуӧн Мадьярму лоис 1918 годӧ, кӧр разьсис кыкторья Австрияк-Мадьяр империя. Ордчӧн Мадьярмукӧт ӧні куйлӧны татшӧм канмуэз: Австрия, Словенско, Украина, Ромыния, Сӧрбия, Хӧрватска да Словения.

Мадьяр Республика пырис ӦВК-ӧ 1955 воын, ГАТТ-ӧ 1973 воын, МВФ-ӧ да МБРР-ӧ 1982 воын, Европа Советӧ 1991 воын. НАТО-ын сія 1999 восянь, Ӧтласа Европаын – 2004 восянь.

Ним йылісь[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Мадьярму шусьӧ сідз мадьяр отир сьӧрті, кӧда локтіс татчӧ Уралсянь сюрс во сайын да лӧсьӧтіс Европа шӧрын аслыс канму. Ас кыв вылын мадьяррез шуӧны мунысӧ Мадярорсаг (Magyarország), мый лоӧ 'мадьяр оксяин'. Йӧз кыввезын канму нимыслӧ под туйӧ босьтӧмась угор ним, кыдз тюрк отирыс шуисӧ мадьяррезлісь 10 увтыр: оногур 'дас ньӧвьёсь'. Сысянь лоисӧ сэтшӧм ниммез кыдз Ungaria, Угорщина, Венгрия. Коми кыв вылын колӧ отирсӧ шуны сідз, кыдз и асьныс, мадьяррезӧн, а мунысӧ – Мадьярму.

География[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Мадьярмуыс унажыксӧ лажмыт, куйлӧ Шӧрӧт Дуна волькытінын. Рытвылын – ш.с. Дунатульын (Дуна сайын) уна мыссэз (вылынаэс 300 метраӧдз), а асыввылас, Альфёльдын, мувевдӧрыс волькыт да лажмыт. Ойвыв-рытвылын куйлӧ Киш Альфёльд нима лажмынін, кӧда рытвылас петӧ Альпа керӧссэз одзӧ. Вылынаэз татӧн 500-800 метраӧн, медджуджыт чутыс – Иротт кё: 883 м. Балатонсянь ойвылас платокоддьӧм массиввезӧн нюжалӧны 400-700 вылына Шӧрӧт Мадьяр керӧссэз (Баконь, Вертеш, Дуназуг). Дунатуль Лунвылас сулалӧны Метшек нима глыба керӧссэз, медвылын чут татӧн Зенгё (681 м). Рытвыв Карпаттэз пырӧны Мадьярму ойвылас 1000 м-ӧдз вылына мусюррезнас. Нія вулкан массиввез да извесняка платоэз кодь (Бёржёнь, Черхат, Матра, Бюкк, Черехат, Земплени-Хедьшег…), кӧднӧ кырӧтӧмӧсь паськыт ю оллез. Татӧн (Матраын) лэбӧ и Мадьярмуись медджуджыт чут – Кекеш керӧс (1014 м). Словакмукӧт визир дорын, керӧссэзас жӧ, куйлӧ и Агтелек – ыджыт карстовӧй мугырк ваувтся юэзӧн да тыэзӧн.

Мадьярмуын куйлӧны то кытшӧм колана шедтассэз: бокситтэз, руд шом, мусир, газ. Эмӧсь сідзжӧ кӧрт, марган, ыргӧн да озысь-цинк рудаэз, минераль да термаль ваэз.

Климатыс Мадьярмуат, керӧссэз коласын куйлӧ да, континентвывся, небыт тӧвнас да жар гожумнас. Енӧжва усьӧ во сьӧрна 450 мм-сянь асыввылас 900 мм-ӧдз керӧссэзын.

Быдӧс юэз Мадьярмуын котӧртӧны Дуналаньӧ. Ачыс Дунаыс шӧриалӧ канмусӧ ойвывсянь лунвылӧ да котӧртӧ сыӧттяс 410 км. Медыджыт ты мадьяррезлӧн – Балатон, кӧда кыскӧ туристтэзӧс быдӧс му югытісь. Сы рытвыв пом дорын куйлӧ Европаись медыджыт термальнӧй ты – Хевиз, кӧда дынын лӧсьӧтӧмась бальнеокурорт.

Быдмӧтыс Мадьярму вылас бура мӧдкодьсьӧтӧма. Муыс унажыксӧ вевттьӧма быдтана торррезӧн: татӧн тыр ыббез, саддэз, кодтусяиннэз. Вӧррез кольччӧмась токӧ керӧссэзас да вевттьӧны мувывторсис 20 % мымда (800-1000 м вылынаӧдз быдмӧны паськыт корья вӧррез, вылынжык пантасьӧны кӧзья-нинпуаиннэз).

Муыс волькытінын унажыксӧ сьӧдмусин, Альфёльдын эмӧсь совмусиннэз, а керӧссэзын рудмусин да рендзиннэз.

Янсалӧм[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Мадьярму янсалӧ 19 ладор (меде) вылӧ, асвына ӧтувторнас лыддиссьӧ канкар Будапешт.

Ладоррез:

Ладор Шӧрин Мувывтор
(км2)
Отир
(морт)
Тшӧкыта
(морт/км2)
Мусерпас
Батш-Кишкун Кетшкемет 8.445 541.584 64
Бараня Петш 4.430 402.260 91
Бекеш Бекешчаба 5.631 392.845 70
Боршод-Абауй-Зэмплэн Мишколц 7.247 739.143 102
Чонград-Чанад Сэгед 4.263 425.785 100
Феер Сэкешфехервар 4.359 428.579 98
Дёр-Мошон-Шопрон Дёр 4.208 440.138 105
Хайду-Бихар Дебрецен 6.211 550.265 89
Хевеш Эгер 3.637 323.769 89
Яс-Надькун-Солнок Солнок 5.582 413.174 74
Комаром-Эстэргом Татабаня 2.265 315.886 139
Ноград Шалготарьян 2.546 218.218 86
Пешт Будапешт 6.393 1.124.395 176
Шомодь Капошвар 6.036 334.065 55
Саболтш-Сатмар-Берег Ниредьхаза 5.936 583.564 98
Толна Сэксард 3.703 247.287 67
Ваш Сомбатхей 3.336 266.342 80
Веспрем Веспрем 4.493 368.519 82
Зала Залаэгерсэг 3.784 269.705 78

Этася эм 24 кар, кӧдналӧн эм ладорлӧнкодь позяннэз, но нія ӧтдырйи лыддисьӧны и ладорын.

Оланіннэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Мадьярмуын оланіннэз

История[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Экономика[вильмӧтны | Вильмӧтны код]