Перем ладорись Коми кытшлӧн география

Босьтöм Википедияись

Перем ладорись Коми кытшыс куйлӧ Роч муподыслӧн асыввыв тор вылын, Урал керӧссэзсянь рытвывланьын, Кама ю йыввезын. Перем ладорсис кытшыс босьтӧ ой-рытвыв тор.

Мувывтор[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Коми кытш куйлӧ вылын паськытаэзын. Сылӧн медылісь чутоккез: ойвылын 61°04′ о.п., 52°52′ а.к., лунвылын 58°33′ о.п., 54°47′ а.к., рытвылын 69°32′ о.п., 51°47′ а.к., асыввылын 59°15′ о.п., 56°15′ а.к.

Муыслӧн ыжда 32,77 сюрс км², этія лоӧ Перем ладорись 20,4%. Коми кытш ыджытжык сэтшӧм канмуэзся кыдз Албанму, Хаястан нето Белгия.

Лунвывсянь ойланьӧ кытшыс нюжалӧ 280 км, рытвывсянь асывланьӧ – 180 км.

Ойвылас кытшыскӧт ордчӧн куйлӧ коми йӧзыслӧн мӧд чужан му – Коми Республика, рытвылас – Киров лапӧлісь Камакатыт да Зюзьдін районнэз, лунвылын Перем ладорись Сива, Карагай да Ильинскӧй районнэз, асыввылын – Перем ладорись Добрянка, Усоллё, Совкар да Чердын районнэз.

Ойланься визирыс мунӧ Ойвыв мыссэз кузя, рытланься – Вятка-Перем мыссэзӧт да Камайыв вылынін кузя, лунланьсяыс – сія жӧ вылыніныслӧн мусюррезӧт да Обва-Иньва волькытін кузя. Асывланяс визирыс мунӧ Кондӧс мыссэзӧт, Кӧсва да Весляна лажмытіннэз кузя.

Кытш олӧ IV час отын, неӧткодьыс Мӧскваыскӧт – +2 час.

Му пытшкӧс[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшлӧн му пытшкӧс.

Коми кытшыс куйлӧ Роч муподлӧн асыввыв дорланяс. Муподыс кык сувда: улынжык – кристалл кодь топыт фундамент, вылынжык – пуксьӧссэзісь (осадочнӧй) вевтӧс. Топыт фундаментыс куйлӧ 1600–3000 м пыдынаын. Сія тэчӧма гнейссэзісь да граниттэзісь. Пуксьӧса вевтӧс аркмӧма палеозой, мезозой да кайнозой каддэзӧ, кӧркӧся саридззезын пуксялан быдкодь породаэзісь, эд уна сё миллион во сьӧрна саридззез абу ӧтпырись вевттьылӧмась ӧння Коми кытшыслісь мувывторсӧ. Но медся уна пуксьӧссэз кольччӧмась палеозой кадся перем системасянь. Коми кытшыслісь мувывторсӧ нія тыртӧны 60% вылӧ. Перем кадӧ шогмӧмась извесь из, кремнийвевья да магмавевья породаэзісь конгломераттэз, сера рӧма мигреллез да сёйез, чочком кварцись лыа (песӧк), кӧдна невна не быдӧнныс куйлӧны горизонталь нёжӧн. Горизонттэз мичӧтӧмӧсь быдкодь рӧммезӧ, но медуна татӧн чим гӧрд сёйез да мергеллез. Сера рӧма кызаыслӧн кушмӧминнэз бура тыдалӧны Иньва, Кува да Велва оллезын.

Коми кытш рытвыв визир пӧлӧн паськалӧмась мезозой кадся пуксьӧссэз (вевттьӧны 30% мувывторсис). Нія нюжалӧны меридиан пӧлӧн да аркмӧмась триас да юра каддэзӧ гӧрд рӧма лыа иззэісь, кытчӧ шочыныка сорасьӧны мергеллез да извесь иззэз, руд да пемыт руд сёйез да лыа иззэз.

Геология сьӧрті медтом – кайнозой – кадся пуксьӧссэз быдлаӧт вӧснит вевтӧсӧн шебралӧны важынжык, палеозӧй да мезозой кадӧ, пуксялӧмсӧ. Медбура зорамӧма нёльӧттор кадся системаыс ю оллезісь аллювий пуксьӧссэзын да Коми кытш ой-асыввылын, кытӧн сія тэчӧма кыссян йыӧн (ледникӧн) ваялӧм лыаэзӧн да суглиноккезӧн, кӧднаӧ мукӧдлаӧт кольччӧмась валуннэз да кодз иззэз.

Му вевдӧр[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшлӧн му вевдӧр.

Му вевдӧрыс Коми кытшын абу ӧткодь. Пуксьӧса породаэз куйлӧны топыт фундамент вылас горизонталь нёжӧнжык, сійӧн и рельефыс унажыксӧ лажмыт да волькыт. Муыс лэбӧма татӧн, саридз вевдӧрсянь кӧ лыддьыны, шӧркодяс 100-200 м вылынаӧ. Медвылын чуттэсӧ адззӧмась Камайыв вылынінісь (329 метраӧдз), медся лажмыттэсӧ – Весляна лажмытінісь (120-130 м).

Ыджыткодь роль Коми кытшын му вевдӧр аркмӧтӧмын орсӧма кыссян йы. Йыыс кыссьылӧма кытшыс ойланься визирӧдз да ваялӧма сьӧрас уна пазӧтӧм тор, а кӧр бӧрыньтчис, вевдӧрыс вежсьӧма визывтан ваэс шогья.

Юэзлӧн сук везӧт бура тӧдчӧ рельеф аркмӧтӧмын и талун. Юэс (шуам, Иньва, Кува, Кӧсва, Юм) уналаӧттяс кырӧтӧны мусӧ. Юэз коласын ва юканнэзӧн лоӧны вылын волькытіннэз. Нія невна шыгыракодьӧсь, мыля сэті тӧдчӧны неыджытӧсь, небыт покатэза веретяэз. Энӧ веретяэсӧ отир мукӧдлаын шуӧны керӧссэзӧн. Сэтшӧмӧсь Сизимтшупӧта керӧс Исыв ю дорын, Катша керӧс Велва дорись Старцева грезд дынын, Шапка-Пожум Иньвайыв посад дорын, Разин Мыс (нето Парма мыс) Разин грезд дынын да уна мӧдіккез.

Му вевдӧрыс вежсьӧ и морт ки павкӧмсянь. Поромитам кӧ мийӧ пруд, керам ва видзан, кералам вӧррез, нюжӧтам туйез – быдӧс этасянь ӧння рельефыс мӧдкодьсялӧ.

Кытшыс ойвылын да рытвылын лэбӧны вылыніннэз, а лажмытіннэз да волькытіннэз паськалӧмась шӧрӧт да лун-асыввылын.

Ойвыв мыссэз – этӧ невна лэбыштӧм шыгыракодь муэз, кӧдна унажыксӧ быдмӧмась вӧрӧн да нюрсялӧмась. Медыджыт вылынаэз татӧн сибалӧны 200-250 метраӧдз. Сійӧн, мыля покаттэс умӧля кырӧтӧмӧсь, лэбӧминнэсӧ он и казав. Но сё жӧ Ойвыв мыссэз олӧны ва юканӧн. Тасянь пондӧтчӧны Камалӧн шульга вожжез: Весляна Ручкӧт, Лупья, Леман Лёлькӧт да Тимшор.

Ойвыв мыссэзсянь лунланьӧттяс, 150 км рытвывсянь асыввылӧ нюжалӧ Весляна лажмытін. Этія лажмалӧмас куйлӧ паськыт ольыс Кама юлӧн, татӧн жӧ сы вожжезлӧн (Весляна, Лупья, Леман) кывтыттэз. Вылынаэз татӧн 120-130 метраӧн саридз вевдӧрсянь. Кама оляс бура тыдалӧны кык терраса. Одззаыс тэчӧма ӧнняся лыа (песӧк) да сёй пуксьӧссэзӧн, мӧдыс – куш лыаись. Этія вылынжык терраса овлӧ кынымкӧ километра пасьта, сы вылын лажмалӧммезас аркмӧмась сфагнума ыджыт нюррез, а кӧсжык иннэзын – пожума яггез.

Лунвылынжык ми адззамӧ Кӧсва лыжмытін. Сія лоӧ Кӧсва юлӧн паськыт да волькыт оль, кӧдӧ аркмӧтӧмась кыссян йы бӧрся ваэз. Шӧркодь вылынаэз татӧн вежсьӧны 120-150 м коласын. Кыкнан лажмытіныс куйлӧны Кама депрессия тэчасын.

Коми кытш рытвылын да лун-рытвылын сулалӧ Камайыв вылынін. Медся джуджыта муыс лэбӧма Лопва да Юм ю йыввезын, кытӧн адззӧмась и кытшыслісь медвылын чутcӧ – 329 м. Но унажыксӧ вылыніныс куйлӧ 250-270 метраын саридз вевдӧрсянь. Таті мунӧ ва юкан визь Камалӧн веськыт вожжез коласын, ӧттэс лэдзчӧны асыввылӧ Коми кытш му кузя, а мӧддэс рытвывлань котӧртӧны, Киров лапӧлас, да Камаӧ жӧ усьӧны. Мыссэзлӧн йыввез волькытӧсь нето невна мылькьяӧсь, но алькӧса покаттэз дорӧсалӧмась юэзӧн да шоррезӧн. Камайыв вылынін абужык нюрсялӧма Войвыв мыссэс сьӧрті. Медуна нюрыс татӧн увдӧрсяӧсь. Вевдӧрся нюррес эмӧсь токӧ ӧті-ӧтілаын, да и то нія непаськытӧсь.

Асыввыв визирыс пӧлӧн Коми кытшас буракодь тӧдчӧны Кондӧс мыссэз. Кӧсва да Велва коласын ва юкан визьӧттяс нія йитчӧны Камайыв вылынінкӧт.

Коми кытшыслӧн лун-асыввылын куйлӧ Обва-Иньва волькытін, сы кузя визывтӧ паськыт ольӧттяс Иньва ю да сылӧн вожжез – Юсьва, Велва да Пожва.

Му вевдӧрыс кытшас буракодь лӧсялӧ му-видз уджалӧм понда. Сылӧн кырӧтӧмыс мӧдкодьсьӧтӧ покаттэз, а сысянь ыббез да карчйӧррез позьӧ сайӧвтны кӧдзыт ойвывся тӧввез шогья.

Мупытшся шедтассэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшын мупытшся шедтассэз.

Коми кытшын мупытшся шедтассэзісь мукӧдыс руда чужӧмаӧсь, а мукӧдыс абу руда чужӧмаӧсь. Рудаыс аркмӧма пуксьӧссэзынжык. Шуам, Урал керӧссэз жугалікӧ поснитжык торрес вӧлісӧ петкӧтӧмӧсь ордча мыса волькытінӧ, мыйсянь татӧн и шогмӧмась кӧрт рудаэз. Ны куйланіннэз эмӧсь му вевдӧрыслӧн вылынжык иннэзын, кытшыс рытвыв визир пӧлӧн (Кудымкар, Юрла, Кӧч да Гайна районнэзын).

Кува йыввезын кӧрт рудаэсӧ адззӧмась эшӧ XIX век шӧрын. 1856 годӧ граф Строганов осьтӧма Кува дорын металл керан завод, кӧда уджалӧма 1909 воӧдз. Заводын кӧртсӧ керӧтӧмась рудаись, кӧдӧ вӧлі шедтӧны перем система вевдӧр горизонттэзісь.

Руда куйланіннэз йитӧмӧсь сёйвевья песӧккезлӧн сера рӧма кызакӧт, мыйсянь геологгез нимтӧны сійӧ «рудаа лӧз му». Этія рудаа муын и куйлӧны кӧрт руда чукӧррез. Унажыксӧ нія – кӧртлӧн карбоната ӧтувтчӧммез, а форма сьӧрті пласттэз, чечевица нето сьӧвмӧс коддьӧмӧсь. Руда видзан пласттэзлӧн кызаыс овлӧ 0,7–3,5 м. Сійӧн, мыля нылӧн етшныс абу ыджыт, ӧні кӧрт рудасӧ шедтыны татӧн абу коланыс.

Пуксьӧса породаэзын шогмӧмась и мукӧд шедтассэз: мусир (нефть), торф, бивидзан сёйез, извесь иззэз, лыа (песӧк), охра.

Мусир да торф пырӧны кытшлӧн лонтісян ресурссэз коласӧ.

Первуись мусирыс чижгӧма му осьтаись Майкар дорын 1960 годӧ. Ӧні кытшыс лунвылын адззӧмась мусирыслӧн эшӧ кынымкӧ шогманін.

Быд районын эм тырмӧмви торф куйлассэз, медуна – Гайна, Кӧс да Кӧч районнэзын.

Бивидзан сёйез пантасьлӧны рытвылын да лун-рытвылын (Кӧч да Юрла районнэзын), нія куйлӧны ордчӧн кӧрт руда шогманіннэзкӧт. Сы понда нійӧ кӧркӧ уджӧтлӧмась Куваись металлкеран заводын. Ӧддьӧн бурӧсь сёй шогманіннэз Кӧсва, Юм, Лолӧг, Чус да Вурлам йыввезын. Медбура тӧдса ны коласісь Кӧч районісь Зырянов дорын сёй куйланін. А чочком сёйез, бӧра, пантасьлӧны шочжыка.

Извесь иззэз куйлӧны омӧн кытш пасьта. Медыджыт куйлассэз Кӧч да Юрла районнэзын (Зула ю ольын), Юсьва районісь Кимина грезд дорын да Гайна районісь Данилова посад дынын. Пласттэслӧн кызаыс 0,5-сянь 4 метраӧдз. Адззӧм извесь иззэслӧн ӧтласа ыжда лоӧ 1 млн. т мымда.

Лыаэз (песӧккез) быдлаын жӧ эмӧсь. Нія аркмӧмась нёльӧттор кадӧ аллювий да кыссян йы бӧрся пуксьӧссэзынжык. Медся озырӧсь (богатӧсь) песӧккезнас Коми кытшыслӧн ойвыв районнэз. Лунвывлын, Юсьва районісь Дӧйкар да Купрӧс дорын куйлӧны кварца лыаэз, кӧднӧ позьӧ лэдзны стёкло керӧмӧ.

Охралӧн зэв бур шогманіннэз пантасьлӧны Кӧс районісь Кордон, Нагорнӧй да Чиркова дынын, а сідзжӧ Юсьва районісь Дӧйкар грезд дорын.

Коми кытш озыр и минерал ваэзӧн. Кудымкар да Юсьва районнэзын адззӧмась веськӧтчӧм понда ӧддьӧн лӧсялан ваэз: хлорида-нарияӧсь, сульфата-натрияӧсь, иода-бромаӧсь да сира-ваувтыраӧсь. Позьӧ босьтны бурдӧтчӧм могись и Майкар дорись минерал ва петаніннэз.

Климат[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшлӧн климат.

Климат Коми кытшын шӧркодь континентвывся: гожумыс кӧть и шоныт, а дженыт, тӧввез жӧ мукӧд воэзӧ сулалӧны ӧддьӧн ни кӧдзытӧсь. Этійӧ позьӧ вежӧртны: кытшыс куйлӧ экваторсянь зэв ылын да и океан доррезсянь абу матын. Сійӧн и руыслӧн тӧвся шонтӧгыс (температураыс) лажмытӧв, а неӧткодьыс тӧвся да гожумся шонтӧггез коласын ӧддьӧн ыджыт.

Уна во сьӧрна казялӧмась: январын шӧрӧт шонтӧгыс Коми кытшас -16°С, юль коста - +17°С. Сідзкӧ неӧткодьыс шонтӧгыслӧн лоӧ годнас 33°, а мукӧд воэзӧ медыджыт да медучӧт шонтӧггез коласын неӧткодьыс вермас локны 85°-ӧдз. Кӧть и кытшыс куйлӧ 3000 км-ся ылынжык Атлантика океансяняс, этія океаныс сё жӧ буракодь павкӧ сы климатыслӧ. Годыслӧн кӧдзыт кадӧ рытвыв да лун-рытвыв тӧввез вайлӧны кымӧррез, сы коста пондӧ лымьявны да шоналыштлӧ. А воыслӧн шоныт кадӧ нія жӧ тӧввез чинтӧны руыслісь шонтӧгсӧ да вайлӧны зэррез.

Ваэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Коми кытшын муыс ӧддьӧн ваӧсь. Юэз, тыэз да нюррез татӧн тыр, мыля ваыс усьӧ кымӧрсяняс бура и уна, а пакмӧ муись умӧлькодя.

Юэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшын юэз

Юэс Коми кытшын босьтӧны ванысӧ унажыксӧ кымӧрсянь усялӧмись. Тулыснас лымыс сывлӧ да юэз ыждывлӧны, сія кадӧ медуна ва и кывтӧ. Гожумнас да арнас юэсӧ видзӧны ӧшӧмсянь зэррез, мукӧдкоста нысянь ваыс ӧддьӧн чожа содлӧ да вӧтьлӧ видззез да луддэз, мыйсянь ӧддьӧн умӧль овлӧ му-видз уджаліссезлӧ, эд заптӧм туруныс эта дырни тшыксьӧ.

Гожумсӧ да тӧвсӧ юэз юктассьӧны ключчезӧн да мӧднёжа муувтся ваэзӧн. Нагладь ыджыт роль мупытшся ваэзлӧн тӧвнас, кӧр юэз йысялӧмӧсь.

Юэз режимын аскодя лоӧ то мый: вит тӧлісь сьӧрна (ноябсянь мартӧдз) нія вевттисьлӧны йыӧн. Йыыслӧн кыза овлӧ 50-75 см. Апрель пондӧтчикӧ юэз оссьывлӧны. Вӧррезын тулысся ва ыждӧ сёрмӧмӧн. Нюраиннэзын ваыс юэзын, тодиль ойланьын, сёрӧнжык жӧ ыждылӧ. Тулысся ыждӧм дырни юэз нӧбӧтӧны ӧддьӧн уна ва, кӧда сы коста не шоча вевттьылӧ ордча муэз. Шуам, Кама дорын сулалан Кӧсвадын нето Старица грезддэз тшӧкыта шедлӧны ва увтӧ 10 лун кеж нето нельки дыржык кежӧ. Сэсся ваыс пондӧ чинны, и кӧркӧ гожум шӧрланяс юыс вӧлись пуксьӧ аслас ӧрӧ.

Кытшас 400-ся унажык ю. Невна не быдӧнныс лоӧны Кама бассейнын. Ачыс Кама ю кытшыс му кузя котӧртӧ рытвывсянь асывланяс, а сылӧн вожжэс (притоккез) артмӧтӧны кытшыслӧ быдӧс ю везӧт (речнӧй сеть). Шульга вожжэс (Весляна, Лупья, Леман) ӧктӧны ва Ойвыв мыссэзісь, а веськыттэз (Иньва, Кӧсва) – Камайыв вылынінісь.

Иньва вожжезісь колӧ казьтыштны Кува, Велва, Юсьва, Исыв.

Кӧсва вожжезісь медкузьӧсь - Лолӧг, Лопва, Янчер, Онолва, Сэпӧль, Юм.

Весляналӧн медыджыт вожӧн лоӧ Сьӧдъю.

Тыэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшын тыэз

Тыэз Коми кытшын этшаӧсь, и куйлӧны нія ойланьынжык – Кама ольын, шульга вадӧрас.

Унажык тыыс – ю дорсяӧсь. Нія аркмӧны юыслӧн важ ӧрын, лоӧны джын тӧлісь кодьӧсь, кузьмӧса нето лента кодьӧсь. Нія чукыля-викыляӧсь, куйлӧны кузь векнит кырассэзын да ыджыт ва коста йитчывлӧны юыскӧт.

Сэтшӧм тыэз абу ыджытӧсь. Паськыта нылӧн шӧркодяс 80-100 м, кузяныс – 1-12 км, пыдына 5 метрася ылӧжык оз судз.

Медыджыт ны коласіь Нахты: кузяыс 12 км, паськытаыс 100 м гӧгӧр. Ю кодь нюжалӧм, сія и лоӧ Тимшор юыслӧн важ ӧрнас. Васӧ Нахты босьтӧ ордча нюррезісь, а ва ыждикӧ – Тимшор юись.

Нахтысянь лунланьын нюжалӧ Кривчи ты, ордчӧн сія жӧ нима грездкӧт. Кузьта сылӧн 10 км, пыдына – 2 м. Кывтытас сія паськыт да ляпкыт ӧрнас йитчӧ Камакӧт. Ой-асывланьын Кривчи тысянь эм неыджыт гӧгрӧса Тундра ты, а сысянь рытланяс аркмӧмась сэтшӧм тыэз: Улын Старича (Пятигоры грезд дорын), Вылын Старича (сэтшӧм жӧ нима грезд дорын), Вежаты (Гайналӧ панытын), Леман ты (Леман ю кывтытын), Валаужом (Усть-Чикурья грездлӧ паныт).

Сэтшӧмӧсь жӧ юдорся тыэз, кӧть и бура учӧтжыкӧсь панталамӧ Кӧсва, Иньва, Весляна оллезын. Медгырисьӧсь ны коласын аркмӧмась Юсьва районын, Купрӧс посад дынын.

Юдор тыэзся эмӧсь и сэтшӧм тыэз, кӧдна аркмисӧ му вевдӧрын важся лажмалӧммезын, кӧр кыссян йы (ледник) сылікӧ ны кузя котӧртіс ваыс. Этатшӧм тыэзӧн лоӧны Вадты да Оныл. Нія куйлӧны Коми кытш ой-рытвылын, Порыш да Утьва юэзлӧн ваюканінын, дзибья вӧр да нюррез коласын.

Вадты – Коми кытшын медыджыт ты. Ва вевдӧрыс – 370 га, кузяыс – 3 км, паськытаыс – 2 км. Пыдӧсыс лыаӧсь (песӧка), ваыс вадӧрын югыт, а 4-5 м пыдынаэзын пемыт. Ваыслӧн шонтӧгыс гожумсӧ шӧркодя овлӧ +18+20°С.

Вадтысянь асывланяс куйлӧ Оныл ты, сылӧн диаметрыс 1 км-ся не унажык. Вадӧррез нюрсялӧмӧсь, торфсялӧмӧсь. Этія тыись петӧ Оныл ю, кӧда усьӧ сэсся Веслянаӧ.

Пруддэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшын пруддэз

Коми кытшын 70 пруд гӧгӧр. Нія не быдлаын ӧтмымдаӧсь. Медуна пруддэз Юрла да Кӧч районнэзын. Медыджыттэз коласісь лыддісьӧ Кува пруд Кудымкарын. Татісь босьтӧны ва карын оліссез понда.

Уна пруддэзын быдтӧны чери, мукӧдас чериалӧны, мукӧд дорас шоччисьӧны отир: тульӧтчӧны да уялӧны.

Лыддиссьӧ, пруддэз пӧ Коми кытшын тшыксьӧны, нюйтсялӧны, пороммэз жагӧник разьсьӧны. Пруддэзын абу быдлаын сӧстӧм ваыс, сійӧ грязьӧсьтӧны назёмӧн.

Кама вавидзанін Коми кытшланьӧ петӧ рытвыв дорнас. Татӧн аркмӧмась Иньва да Пожва курьяэз, кытӧн сулалӧны порттэз: Усть Пожва да Майкар.

Нюррез[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшын нюррез

Сійӧн, мыля Коми кытшыс куйлӧ волькытінын, ваыс кымӧрсянь усьӧ унаӧв, а пакмӧ сія муись умӧля, татӧн и аркмӧмась ӧддьӧн уна нюррез, медуна ойланяс да шӧрӧттяс. Нюррезісь унажыкыс вевдӧрся нето вуджанаӧсь. Паськыт нюррез куйлӧны Важты да Онолва тыэз гӧгӧр, Утьва да Порыш ю йыввезын. Паськыт да кузь видзӧн нюжалӧны нюррез Кама шульга вадӧр пӧлӧн, Тимшор, Лупья, Леман дорезын, Весляна йыввезын. Нюррезлӧн этія чукӧр шусьӧ Гайна нюррезӧн. Уна нюр эм Кама да Кӧсва коласын ва юканінын (Селиш, Солым, Булач).

Нежык гырись нюррез куйлӧны Кӧсва да Лолӧг коласын, а сідзжӧ Чус, Янчер да мукӧд ю йыввезын.

Коми кытш лунвылын, кытӧн вундалӧм мыса-кыраса вевдӧрыс сетӧ вевдӧрся ваэзлӧ мымдакӧ дренируйтчыны, нюррез етшажыкӧсь. Невна не быдӧнныс - увдӧрся нюррез, васӧ кыскӧны грунтісь. Куйлӧны нія Иньва бассейнын да ыждананас абу гырисьӧсь.

Нюррезын адззисяс ӧддьӧн уна буртор мортыслӧ. Шуам, торф (сія медуна аркмӧма Коми кытш ойвылын - 85%), ягӧда иннэз (туримоль, пув, сьӧдягӧд, вежъягӧд, лӧзъягӧд), веськӧтчан туруннэз, вӧралан да ытшкисян угоддёэз, пода йирсяніннэз.

Нюррез орсӧны ва видзан роль, но вӧр кералӧм шогья не токӧ поснялӧны юэ, но и нюррез косьмӧны; нія лоӧны сё етшажыкӧсь, чинӧны ягӧда иннэз.

Коми кытш лунвылын кынымӧкӧ увдӧрся нюрресӧ нагладь косьтӧмась, нюрсялӧм видззесӧ бурсьӧтӧмась, но бурсьӧтӧм видззез бӧрся пыр тай видзӧтны колӧ.

Мупытшся ваэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Коми кытшын муас пырӧтӧма 150-ся унажык осьта ва нуан пӧвсттэзӧдз – кыдзи вевдӧрсяэзӧдз (нёльӧттор кадсяэзӧдз), сідз и пыднынжыккезӧдз (палеозой кадсяэзӧдз), нія абу ӧтмоза минералсялӧмӧсь. Ваыс этна осьтаэзісь сідз-ту бур и лӧсялӧ сетавны отирыслӧ. Но йӧзыс унажыксӧ ва босьтӧ ӧшмӧссэзісь, кӧднаын куйлӧны вевдӧрся ваэз. Нія нешоча нятьӧсьмӧмӧсь кыдз гортся, сідз и кӧзяйство шупкӧттэзӧн (нитраттэз, нитриттэз).

Коми кытшын эмӧсь кынымкӧ куйланін веськӧтчан ваэзлӧн. Медтӧдсаӧсь ны коласісь адззӧмась Майкарын да Кудымкарын. Хлорида-натрия ваэсӧ татісь торйӧтӧны тодиль перем коми типӧ, кӧда понда аскодянас лоӧ иод, бром, бор да сира ваувтырлӧн ыджыт сукмӧм.

Мусиннэзз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшын мусиннэз

Быдмассэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшын быдмассэз

Вӧр пода[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Унажык сы йылісь видзӧт: Перем ладорись Коми кытшын вӧр пода

Коми кытшыслӧн ыджытжык тор вӧрсялӧма, сійӧн и фаунасӧ татӧн аркмӧтӧны вӧрын олісь подаэз. Медся аскоддяӧн сы понда лоӧ то мый: кытшас сорасьӧмась Азияись да Европаись фаунаэз, мыля кытшыс куйлӧ кык му тор ӧтлаасянінын. Морт сідз жӧ мӧдкодсьӧтӧ татісь пода пӧлӧссӧ, эд сія кералӧ вӧр, весӧтӧ видззез, лэдзӧ вӧрӧ лёкби да с.о.

Татӧн паськалӧны асыввыв Европаись вӧрын олісь подаэз.

Кыкгыжья йӧлӧнвердіссез коласын ветлӧны вӧрмӧссэз да кӧррез. Вӧрмӧс (йӧра) олӧ омӧн. Сійӧн, мыля видз-му уджалӧм паськалӧ, энӧ подаэсӧ вештӧмась ойвывланьӧ. Нія гажӧн овмӧтӧны том тэлляӧн быдмыштӧм вӧркерассэз да палёжжез, кытісь адззӧны бур вердас. Сэтӧн, кытӧн паськалӧмась нитшшез, ойвыв районнэзын олӧны кӧр табуннэз. Медбура радейтӧны нія веретяэз Вадты, Оныл да Тундра тыэз гӧгӧр.

Сибирись Коми кытшӧ пыравлӧ косуля, но вердчаныс сылӧ татӧн етша, лымыс пыдынӧв, да и лёквиррез-яйсёйиссез уськӧтчӧны, сійӧн и оз кольччы сія миянӧ дыр кежӧ. Яйсёйиссез коласын медгырисьыс – руд-гӧрд ош. Ошез татӧн унакодь и олӧны нія кытшас быд ыджыт вӧраинын. Не весь ошыс сьылӧтӧма коми фольклорын, пуктӧма Коми кытш да Перем ладор вужпассэзӧ, да дыр кад сьӧрна вӧлі дорьян увтын. Ошыс олӧ дзибья сьӧд вӧррезын, выскыррез да шаттяэз коласын. Нешоча сійӧ позьӧ пантавны пуягӧда яггезын да ӧмидзӧн тырӧм палёжжезын. Нія ошшез кытшын бура йылӧмась, нія уськӧтчӧны горт пода вылӧ. Сійӧн отирыс пондісӧ бӧра ошавны. Кытӧн вӧрыс вежласьӧ ыббезкӧт олӧны кӧиннэз. Медуна нія лунвыв да шӧрӧт районнэзын. Татӧн кӧин и керӧ медуна умӧльсӧ отирыслӧ, сійӧн и сы сьӧрын кыйсьӧны жӧ. Руччез пантасьӧны Коми кытш пасьта омӧн. Тӧвнас этія яйсёйисьыс ӧддьӧн уна вийлӧ шыркоддьӧм йириссезӧс, гожумнас сёйӧ геббезӧс да чеччассезӧс, куталӧ кайезӧс да кӧччезӧс. Унажыксӧ кытшын олӧны гӧрд руччез, етшажык панталан сивӧйесӧ, сьӧддэз пыравлӧны токӧ ӧті-ӧтіӧн.