Удмурт Республика

Босьтöм Википедияись
Удмурт Республика
удм. Удмурт Элькун
Удмуртская Республика
Вужпас
Дӧрапас
Канму Роч Федерация
Статус республика
Ыджытжык регион Волгадор федерал кытш
Янсалӧм 5 кар кытш, 25 район
Веськӧтлан шӧрин Ижкар
Медыджыт каррез Глазкар, Вотка, Можга, Сарапул
Аркман кад 1920' нояб 4' лун' во
Азьмурт Волков Ӧльӧксан Ӧльӧксандрович
Веськöтлан кыввез удмурт, роч
Оліссез (2010' во во)
1 526 514 (29-ӧт места)
Оліссезлӧн тшӧкыта 36,3 морт/км²
Чужанвуж сьӧрті тэчас удмурттэз, роччез, тотара, мари, чувашшез, бесермана
Эскан сьӧрті тэчас Буркывья вичку
Мувывтор 42 061 км²
(ва - 0,6 %, 57-ӧт места)
Удмурт Республика мусерпас
Кад кытш +3
Джендӧтӧм udm
Телефон код +7 341
Пошта индекссэз 426000-426999
Автомобиль код 18, 118
Веськöтланлöн сайт

Удму́ртму (удм. Удму́рт Эльку́н, роч. Удму́ртия) – удмурт отирлӧн горт му, асъюралан республика, Роч Федерация видзантор, пырӧ Волгадор федерал кытшӧ.

Тыр нимыс Удму́рт Респу́блика, удм. Удму́рт Эльку́н, рочӧнжык Удму́ртскӧй Респу́блика.

Канкарыс – Ижкар.

Удмурт Республика межаасьӧ рытвылын да ойвылын Киров лапӧвкӧт, асыввылын – Перем ладоркӧт, а лунвылын сыкӧт ордчӧн куйлӧны кык мӧдік республика: Тотарму да Башкырму.

Асъюралӧм Удмурт муас лоис 1920' нояб 4' лунӧ, республика 1934' восянь.

Веськӧтлан[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Президент керку Ижкарын

Удмурт Республикаын медыджыт морт – азьмурт (президент). Ӧні (2000 восянь) татӧн президенталӧ роч Волков Ӧльӧксан. Парламентыс шусьӧ Кун Кенеш (рочӧнжык Государственнӧй Совет), медбӧрьяись бӧрйисьӧмась сэтчӧ 2007 годӧ, вермис «Ӧтласа Рочму». Веськӧтлӧ Кун Кенешын Соловьёв Ӧльӧксан. Удмурт Республикаись веськӧтланын юралӧ Питкевич Юрий.

История[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Микаль вичку Ижкарын

Медодзза отир пондӧмась овны Кама ладорын VIII–VI сюрсвоын миян эрася одзжык. Ӧні археологгез торйӧтісӧ татісь кынымкӧ культура, кӧднӧ йитӧны перем (коми да удмурт) отир важайезкӧт – ананьинса, пьяноборса, поломса, чупчинчи.

VI–IX веккезӧ шогмӧ удмурт этнос.

XVI векӧ Мӧсква босьтӧма ойвыв удмурттэсӧ ас кипод увтӧ, а лунвыв удмурттэз сё олӧмась Козань ханмуын. Кӧр Гым Иван разис Козань (1552), удмурттэзлӧн быдӧс муэз лоисӧ ӧтік канмуын. 1731 восянь роччез пондісӧ пыртны удмурттэзӧс кристосаэзӧ.

XVIII векын – XX век пондӧтчикӧ удмурт муэз куйлісӧ янсӧтӧмӧн Ятка губернияись кынымкӧ уездын.

1920 годӧ, нояб 4 лунӧ В.И. Ленин кырымаліс РСФСР-ісь ВЦИК да СНК-лісь постановленнё, кӧда сьӧрті вӧлісӧ аркмӧтӧмӧсь куим асъюралан лапӧв (автономнӧй облась): калмык, мари да вотяк отиррез понда. Удмурт муын лоис Воттэзлӧн асъюралан лапӧв, кӧда 1932 восянь пондіс шусьыны Удмурттэзлӧн асъюралан лапӧв.

1934 декаб 28 лунӧ СССР-ись ВЦИК шуис пӧртны Удмурттэзлісь асъюралан лапӧвсӧ Удмурт АССР-ӧ.

1991 октяб 11 лунӧ Удмурт АССР-ись Медвылісь Совет лэдзис туйдӧт, кӧда сьӧрті Удмурт му босьтіс виль ним – Удмурт Республика, да лоис «суверен канмуӧн» Роч Федерация пытшкын.

География[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Мувевдӧр[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Удмурт Республика куйлӧ Шӧрӧт Урал рытвылын, Кама да Ятка бассейннэзын. Мувевдӧрыс – кынымкӧ вылынін да улынін. Медвылын чут (332 м) куйлӧ республика ойвыв-асыввылас Камайыв вылынінын. Медулын чут (51 м) куйлӧ лунвыв-рытвыв ладорын, Тотармукӧт визир бердын, Ятка ю уйтын (поймаын).

Климат[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Удмуртмуыс куйлӧ контитент пытшкын, сійӧн климатыс понда ассяма лоӧ жар гожум да кӧдзыт уналыма тӧв.

Во сьӧрна шӧрӧт шонтӧгыс республикаын вежласьӧ 1,0-сянь 2,5 °C-ӧдз. Медшоныт тӧлысь – июль (+17,5 +19 °C), медкӧдзыт – январ (–14 –15 °C). Максимал шонтӧггез сибӧтчӧны +37 +38 °C дынӧ. Абсолют минимум казялӧмась 1978 декаб 31 лунӧ, кӧр шонтӧгыс лажмавліс −50 °C-ся улӧжык. Ойлунся шӧрӧт шонтӧг овлӧ 0 °C-ся улынжык 160–175 лун сьӧрна, этія период пондӧтчӧ октяб помын да помасьӧ апрель пондӧтчикӧ.

Енӧжва усьӧ во сьӧрна шӧркодяс 500–600 мм кыза. Шоныт кадӧ (кӧр шонтӧгыс 0 °C-ся вылынжык) енӧжваыс усьӧ годся суммаись 65–75 %. Медуна енӧжва петӧ июль коста (62–74 мм), медъетша – февраль коста (24–32 мм). Медбура вадӧтчӧ енӧжсяняс республикалӧн ойвыв-асыввыв тор, медумӧля – лунвыв-рытвыв.

Лым пуксьӧ нояб шӧрланьын, сёрмас кӧ – декаб пондӧтчикӧ. Медпыдын лымыс овлӧ март шӧрын – 50–60 см кыза. Муыс куйлӧ лым увтын 160–175 лун сьӧрна.

Колана шедтассэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Меддона мупытшся шедтасӧн лоӧ мусир. Адззӧмась 300 млн тонна, шедтӧны быд во 10 млн тонна. Быдсӧн эмӧсь мусирлӧн 114 шогманін, ныись 72 лӧсьӧтӧны, а 32 лӧсьӧтӧмась ни кыскӧм понда.

Удмурт муын эм торфлӧн 619 куйланін, ӧтласа ыждаыс – 204,7 млн тонна.

Эмӧсь руд да из шом. Медыджыт шома районнэз – Алнаш да Камбарка, пласттэз куйлӧны 1000–1500 м пыдынаын. Медыджыт шогманін – Голюшурма.

Республика му пытшкын куйлӧны сідзжӧ извесняк, доломиттэз, строитчан лыа да кӧдза, кирпич керан сёй, строитчан из, песӧка-кӧдза сорассэз. 2009 во пондӧтчикӧ Удмурт Республикаын лыддисӧ колана шедтассэзлісь 369 шогманін да 87 мыччисянін, сы лыдын 433 – строитчан материаллэзӧн.

Юэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Удмуртму куйлӧ Кама бассейнын. Татӧн уна ю да юок, кӧдналӧн ӧтласа кузя вӧлі бы 30 сюрс км.

Удмурт Республикалӧн кыкнан медыджыт ю – Кама да Ятка – пондӧтчӧны республика ойвылын, но кынымкӧ километра бӧрті петӧны сы визиррез сайӧ. Йӧз муэзӧт уна сё километра кывтӧм бӧрын нія бертӧны Удмуртмуӧ лунвылӧттяс.

Шорресӧ (10 км-ся дженытжыккезӧ) республикаын лыддьӧны 7000 мымда, учӧт юэсӧ (10-сянь 100 км-ӧдз) – 368-ö, шӧрӧт ыжда (100-500 км) да кузьжык юэсӧ – 17-ö.

Удмурт Республикаись медыджыт юэз:

Чупчи ю Глазкар дорын
Юлӧн ним Кузя (км) Бассейнлӧн
ыжда (км²)
Кытчӧ
усьӧ
Кама 2032 522000 Волгаӧ
Ятка 1370 129000 Камаӧ
Чупчи 501 20400 Яткаӧ
Калмез 270 17240 Яткаӧ
Иж 270 8510 Камаӧ
Сива 206 4870 Камаӧ
Вало 196 7360 Калмезӧ


Юэз унажыксӧ тыртчӧны лымӧн. Йысявлӧны нія нояб мӧд джынын, а оссьӧны апрель мӧд джынын. Ыджыт ва пондӧтчӧ апрель шӧрын да видзсьӧ ӧтік тӧлысь дыра ичӧт юэз вылын да 40–45 лунӧн ыджыт юэз вылын. Судноэз ветлӧны токӧ Кама да Ятка кузя.

Удмуртмуын 600-ся унажык пруд, медгырисьӧсь Ижын, Воткаын, Камбаркаын да Пудемын. Лунвыв-асыввывсянь да лунвывсянь республика миськассьӧ Вотка да Камакывтыт вавидзаннэзӧн, кӧдна аркмисӧ Кама ю вылас ГЭС лӧсьӧтӧм бӧрын.

Ыджыт роль орсӧны муувтісь ва петаніннэз, мыйсянь Удмуртмусӧ шуӧны «ключчез ладорӧн» (удм. ошмесо шаер). Быд во ныись босьтӧны 60 млн м³ ва гортын видзӧм да юӧм понда, а сідзжӧ техника да му-видз уджалӧм понда.

Уна мупытшся ваэз Удмурт Республикаын минералаӧсь, нійӧ видзӧны веськӧтчан да бурдӧтчан керкуэзын, кисьтӧны бутыллезӧ. Минерал ваӧн медтӧдчана петаніннэз – Ӟатчаын (сульфата-кальчиа ваэз), Виль Ижын, Кизнерын да Уваын (йода-брома ваэз).

Вӧр-ва дорйӧм[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Удмурт Республикаын дорйӧны вӧр-ва то кытӧн:

  • национал парк «Ожмос» (Кама ю дорын, 20,7 сюрс га)
  • вӧр-ва парк «Шаркан» (Шаркан районын, 16,5 сюрс га)
  • вӧр-ва парк «Усть-Бельск» (Каракулино районын, 1770 га)
  • вӧр-ва дорьян заказник «Кокман» (Красногорье районын, 1,7 сюрс га)
  • ботаника сьӧрті вӧр-ва дорьян заказник «Андреевскӧй пожума яг» (Красногорье районын, 901,8 га)

Отир[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Оліссезлӧн лыдыс 2009 во кежӧ лоис 1 528 500 морт (2002 вося гижӧтӧм дырни вӧлі 1 570 316). Йӧзыслӧн тшӧкыта – 36,3 морт/км², карын оліссез лоӧны 67,8 %.

Кӧть титул отирӧн Удмурт Республикаын лыддисьӧны удмурттэз, медуна олӧны сёжӧ роччез. Республика лунвылын ӧті-ӧтіӧн куйлӧны мари да чуваш посаддэз, ойвылын тотара да бесерманалӧн грезддэз. Мӧдік вужа отирыс (100-ся унажык чужанвужжес) олӧны каррезын.

Кыдз вежсис пайыс республика оліссез коласын куим ыджыт отирлӧн, мыччалӧма татӧн:

Отир 1926[1], % 1939[2], % 1959[3], % 1970[4], % 1979[5], % 1989[6], % 2002[7], %
Удмурттэз 52,3 39,4 35,9 34,2 32,1 30,9 29,3
Роччез 43,3 55,7 56,8 57,1 58,3 58,9 60,1
Тотара 2,8 3,3 5,3 6,1 6,6 6,9 6,9

Пасйӧттэз таблича сьӧрті:

  1. 1926-1939 воэзӧ Удмурт асъюралӧмӧ пыртӧмась кынымкӧ рочвевья район, сысянь удмурттэзлӧн пайыс эна годдэзӧ чиніс
  2. 1926 год понда удмурттэзлӧн пайыс мыччалӧм бесерманатӧг, кӧднӧ сэк лыддисӧ торйӧн.
  3. 1926 да 2002 воэз понда тотаралӧн пайыс мыччалӧм кряшеннэзтӧг, кӧднӧ сэк лыддисӧ торйӧн.

Оланіннэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Быдсӧн Удмуртмуын 2008 годӧ вӧлі квать кар (витыс ны коласісь веськыта йитчӧны республикакӧт), вит карок да 2119 посадкодь оланін (посёлоккез, посаддэз да грезддэз).

Оланіннэз, кытӧн олӧны вит сюрс мортся унажык
2009 январ 1 лун кежӧ
Ижкар 611,0 Яр 6,9
Сарапул 98,8 Якшур-Бӧдья 6,9 (2003)
Глазкар 97,1 Пичи Пурга 6,9 (2003)
Вотка 96,9 Шаркан 6,6 (2003)
Можга 49,7 Алнаш 6,3 (2003)
Эгра 22,3 Сигаево 5,8 (2003)
Ува 19,9 Дэбес 5,8 (2003)
Балязина 16,0 Новӧй 5,8
Камбарка 12,3 Сюмси 5,6 (2003)
Кез 10,7 (2008) Вавож 5,6 (2003)
Кизнер 9,1 (2008) Сьӧлта 5,6 (2003)
Дэри 7,5 (2003) Каракулино 5,1 (2003)

Янсалӧм[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Ӧння кадӧ Удмурт Республикаын 30 муниципал юкӧт: вит кар да 25 йӧрӧс (муниципал район).

Файл:U-map gossovet.gif
Удмурт Республикалӧн районнэз
Удмурт ним[8] Роч ним
1 Алнаш йӧрӧс Алнашскӧй район
2 Балязина йӧрӧс Балезинскӧй район
3 Вавож йӧрӧс Вавожскӧй район
4 Вотка йӧрӧс Воткинскӧй район
5 Глаз йӧрӧс Глазовскӧй район
6 Грак йӧрӧс Граховскӧй район
7 Дэбес йӧрӧс Дебёсскӧй район
8 Дэри йӧрӧс Завьяловскӧй район
9 Камбарка йӧрӧс Камбарскӧй район
10 Каракулино йӧрӧс Каракулинскӧй район
11 Кез йӧрӧс Кезскӧй район
12 Кизнер йӧрӧс Кизнерскӧй район
13 Кияса йӧрӧс Киясовскӧй район
14 Красногорье йӧрӧс Красногорскӧй район
15 Можга йӧрӧс Можгинскӧй район
16 Пичи Пурга йӧрӧс Малопургинскӧй район
17 Сарапул йӧрӧс Сарапульскӧй район
18 Сьӧлта йӧрӧс Селтинскӧй район
19 Сюмси йӧрӧс Сюмсинскӧй район
20 Ува йӧрӧс Увинскӧй район
21 Шаркан йӧрӧс Шарканскӧй район
22 Эгра йӧрӧс Игринскӧй район
23 Юкамен йӧрӧс Юкаменскӧй район
24 Якшур-Бӧдья йӧрӧс Якшур-Бодьинскӧй район
25 Яр йӧрӧс Ярскӧй район

Экономика[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Удмурт Республикаын бура зорӧтӧма индустрия да берся чужӧма му-видз уджалӧм. Татӧн Рочму мӧдік регионнэз сьӧрті медуна виянторрез лэдзан заводдэз. Республикаын озыр мусир куйланіннэз, 2006 во сьӧрна шедтӧма 10,2 млн тонна[9], а мусир весӧтан индустрия татӧн абу.

Индустрия[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Удмуртмуын медуна уджаиннэз машинакерӧм, металлуджалӧм, сьӧд металлургия да пууджалӧм сьӧрті. Энергетика лӧсьӧтӧны кынымкӧ сотчанвывся токкеранін (Ижкарын, Сарапулын, Воткаын, Глазкарын) да Вотка ГЭС. Металургия сьӧрті уджаиннэз быдӧнныс Ижкарын, кисьтан удж – Ижкарын да Воткаын. Сідзжӧ лэдзӧны кокнит автоэз да автофургоннэз, бумакакеран машинаэз, подшипниккез, мусиршедтан берся, вӧралӧм да спорт понда лыйсяннэз, химия инструменттэз.

Вӧр заптӧны республика ойвыв да рытвыв муэзын, пусӧ вайӧтӧны пилитӧмторрезӧдз, керӧны мебель да керку вептӧм понда пуовӧй торрез. Уна уджаин республикаын йитчӧма Рочмуись война вылӧ уджалан индустриякӧт.

Му-видз уджалӧм[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Му-видз уджалан угоддёэз босьтӧны республика мувывторись 50 % мымда. Подавидзиссез унажыксӧ вердӧны сюра гырись пода да порссезӧс, йылӧтӧны баляэзӧс да гортся кайезӧс. Быдтӧны Удмууртмуын рудзӧг, шогді, ид, зӧр, анькытш, маис, шондіюр, лён, рапс, картов, карч да сёдан культураэз.

Транспорт[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

Удмурт Республикаын уджалӧ дзир ӧтік аэропорт – Ижкарын. Сы туйӧ ыджыт роль орсӧ кӧрттуй транспорт. Удмуӧт мунӧны ыджыт кӧрттуй виззез: КазаньОгырчиКатькар, Киров–Балязина–Перем. Эм и республика пытшкын оланіннэз йитан кӧрттуй линияэз: Балязина–Ижкар–Алнаш, Ижкар–Вотка, Люкшудья–Калмез.

Кӧрттуй вокзаллэз
Кӧрттуй вокзал Глазкарын. Кӧрттуй вокзал Можгаын. Кӧрттуй вокзал Балязинаын. Кӧрттуй вокзал Сарапулын.

Республика пырйӧт мунӧны кынымкӧ ыджыт автотуй: Р242, Р320, Р321, Р322.

Ыстісяннэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]

  1. 1926 воын СССР-ись отирӧс гижӧтӧм
  2. 1939 воын СССР-ись отирӧс гижӧтӧм
  3. 1959 воын СССР-ись отирӧс гижӧтӧм
  4. 1970 воын СССР-ись отирӧс гижӧтӧм
  5. 1979 воын СССР-ись отирӧс гижӧтӧм
  6. 1989 воын СССР-ись отирӧс гижӧтӧм
  7. 2002 воын РФ-ись отирӧс гижӧтӧм
  8. УР-лӧн муниципал юкӧттэз
  9. Удмурт муӧ инвестцияэз

Ыстӧттэз[вильмӧтны | Вильмӧтны код]